„Kościół stanął, wyglądał bardziej jak spichlerz niż jak kościół …”
Już w XVI stuleciu Pleszew miał gminę luterańską, a protestanci mieszkali tu przez dwa następne stulecia – oczywiście nie w mieście, a na przedmieściu Malinie. Nie doszło jednak wówczas do stworzenia uporządkowanej parafii.
Karczownicy z Niemiec
W XVIII wieku wielcy polscy właściciele ziemscy z okolic Pleszewa zezwalali i ułatwiali napływ protestantów niemieckich. W ten sposób w roku 1783 pod nazwą „Nowizna (Karczowisko) Pleszewska” powstały gminy (wioski) „Dobra Nadzieja, Zielona Łąka i Ludwina”. Ci karczownicy interesują nas o tyle, że historia miejscowej gminy ewangelickiej jest ściśle związana z historią tych właśnie karczowników.
Utworzenie parafii
W roku 1794 miejscowi Niemcy podjęli uchwałę, aby połączyć siły z karczownikami w celu wspólnego utworzenia uporządkowanej gminy kościelnej i zatrudnienia duchownego. Wtedy została utworzona w Pleszewie parafia ewangelicka.
Pierwszy kościół
Pierwszy ewangelicki kościół był drewniany. W odpisie podania z 14 lutego 1800 r. skierowanego bezpośrednio do najwyższej władzy czytamy: „Karczownicy wznieśli swoją szkołę i z tego wybudowano kościół. Mieszczanie dali dom, gdzie odprawiano Msze św., na mieszkanie pastora i inny dom na mieszkanie dla kantora. Obydwa domy zostały kupione przez kasztelana von Gorzenky od gminy miejskiej. (…)
Dwa kościoły i cmentarz
Gmina prosiła kasztelana Gorzeńskiego o miejsce na kościół i on dał im w tym celu, na wsi Malinie, w pobliżu miasta, pustynne (nieuprawne) miejsce, prawie jak kopalnia piasku … Kościół stanął, wyglądał bardziej jak spichlerz niż jak kościół … Podłogą jest po prostu piasek, ponieważ nie było możliwe zrobienie podłogi z desek lub wyłożenie jej kamieniem, gdyż przychody były niskie, a kasztelan nie dał na to złamanego grosza”. Nowy ewangelicki kościół został zbudowany w latach 1844-1848 za czasów urzędowania pastora Karla Gottfrieda Streckera i uroczyście poświęcony 16 lipca 1848 roku przez biskupa Karla Freymarka z Poznania. W ciągu 150 lat istnienia w parafii ewangelickiej w Pleszewie urzędowało 6 pastorów. Oprócz wybudowania nowego kościoła i wytyczenia granic parafii szczególne znaczenie, mające wymiar ponadlokalny, miało utworzenie zakładu wychowawczego dla tzw. trudnej młodzieży. Zakład ten był jedną z najbardziej znanych placówek tego typu w Wielkopolsce, a także zaoferował mieszkańcom Pleszewa nowe możliwości udziału w życiu Kościoła. Parafia istniała do momentu wkroczenia Armii Czerwonej do Pleszewa 24 stycznia 1945 r., kiedy to miejscowi Niemcy opuścili miasto, a ostatni pleszewski pastor Joachim Scholz ewakuował się do Niemiec.
Przy pierwszym ewangelickim kościele usytuowano cmentarz, który został poszerzony (jego powierzchnia to 1,3642 ha) i otoczony żelaznym płotem w związku z budową nowego murowanego kościoła. Cmentarz miał kształt czworoboku. W północnej części cmentarza postawiono niegdyś krzyż (dziś stoi już tylko belka pionowa), w części wschodniej znajduje się studnia, a od strony kościoła kostnica (dziś własność parafii katolickiej). Do 23 stycznia 1945 roku cmentarz służył gminie ewangelickiej. Źródła archiwalne mówią, że zostali tu pochowani m.in. proboszczowie pleszewskiej parafii ewangelickiej – pastor Karl Gottfried Strecker (urzędujący w latach 1833-1883) i urzędujący w latach 1905-1931 pastor Oswald Jost (wraz z żoną i matką). Od roku 1945 grzebani tam byli Polacy. Cmentarzem początkowo zarządzała parafia rzymskokatolicka, a następnie – po jego zamknięciu – Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Pleszewie. Jeszcze w listopadzie 1986 r. około 20 polskich grobów było uporządkowanych i przyozdobionych kwiatami. W listopadzie 1994 r. została przeprowadzona ekshumacja szczątków żołnierzy niemieckich poległych podczas II wojny światowej. Zwłoki zabrano z mogiły zbiorowej zawierającej szczątki 71 osób i z mogił indywidualnych oznaczonych numerami od 2000 do 2102 (zidentyfikowano 10 osób) i przeniesiono na cmentarz Miłostowo w Poznaniu. Wszelkie prace związane z ekshumacją zostały przeprowadzone na zlecenie strony niemieckiej. W czasie prac natrafiono również na groby żołnierzy niemieckich z czasów I wojny światowej.
W listopadzie 1997 roku cmentarz został przekazany Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Kaliszu. W roku 2011 stał się własnością Miasta i Gminy Pleszew, które kupiło go od parafii za 140 tys. złotych (około 35 tys. euro).
Nowy właściciel – Miasto i Gmina Pleszew przeprowadza rewitalizację terenu cmentarza z zachowaniem jego granic, zabytkowych elementów ogrodzenia, istniejącego drzewostanu, układu alejek cmentarnych, a także nagrobków, grobowców i krzyży nagrobnych zgromadzonych w formie ściany – lapidarium.
Opracowanie: Muzeum Regionalne w Pleszewie
